HÀNH TRÌNH KHÁM PHÁ DI SẢN CHĂM-PA QUA CÁC THÁP CHĂM

Từ Tháp Bà Po Nagar đến thủ phủ của văn hóa Chăm-pa

Dân tộc Chăm, Vương quốc Chămpa và Tháp Chăm

Dân tộc Chăm, cư dân lâu đời ở miền Trung Việt Nam, đã xây dựng một nền văn hóa đa dạng và độc đáo. Khoảng thế kỷ 17, người Chăm xây dựng được cả một Vương quốc Chăm Pa. Bằng cách kết hợp nguồn gốc bản địa với các ảnh hưởng từ châu Á, họ đã tạo ra những di sản kiến trúc đền tháp và tác phẩm điêu khắc có giá trị nghệ thuật cao, thể hiện trình độ phát triển xã hội vượt trội. Nói đến người Chăm không thể không nói đến tháp Chàm.

Tháp Chăm ây là kiến trúc tôn giáo tín ngưỡng được người Chăm xây dựng kéo dài từ cuối thế kỷ 7 đến đầu thế kỷ 17. Tháp gắn liền với đời sống tinh thần, tâm linh của người Chăm, là nơi diễn ra các lễ nghi, lễ hội của đồng bào dân tộc này. Kỹ thuật để xây dựng tháp Chăm ngày nay vẫn còn là một dấu chấm hỏi lớn đối với các nhà nghiên cứu.

Khi đặt chân đến Nha Trang, Khánh Hòa, bất kỳ ai cũng sẽ bị thu hút bởi vẻ đẹp uy nghiêm của Tháp Bà Po Nagar. Đứng sừng sững trên đồi cao, quần thể tháp cổ kính này không chỉ là một điểm du lịch nổi tiếng mà còn là lời nhắc nhở sống động về một nền văn minh đã từng rực rỡ trên dải đất miền Trung—vương quốc Chăm-pa. Tháp Po Nagar là biểu tượng của một trung tâm tín ngưỡng, nơi thờ vị nữ thần Mẹ Xứ Sở, và là minh chứng cho sự tồn tại mạnh mẽ của văn hóa Chăm tại Khánh Hòa.

Tuy nhiên, nếu bạn muốn khám phá sâu hơn về nền văn hóa Chăm, câu chuyện không chỉ dừng lại ở đây. Để thực sự hiểu được chiều sâu và sự đa dạng của nền văn hóa này, chúng ta phải đến một “thủ phủ” khác: tỉnh Ninh Thuận trước đây nay thuộc tỉnh Khánh Hòa. Vùng đất của nắng, gió, và những di tích lịch sử vĩ đại, nơi được ví như một “bảo tàng sống” của người Chăm.

Theo quan niệm người Chăm, Tháp đây là nơi để đồng bào Chăm tưởng nhớ đến những vị vua chúa, thần đã có công với dân tộc, mang lại ấm no cho dân tộc Chăm.

Cụm kiến trúc bao gồm một tháp trung tâm hình vuông, mái thon nhọn tượng trưng cho ngọn núi Mêru (Ấn Độ) – trung tâm vũ trụ nơi ngự trị của thánh thần. Điều đặc biệt trong kỹ thuật xây tháp của người Chăm là vật liệu chủ yếu là gạch nung đỏ sẫm được xếp khít nhau một cách kỳ diệu, thể hiện kỹ thuật xây dựng bậc thầy mà không cần vữa kết dính. Tháp thường có ba tầng, càng lên cao càng thu hẹp lại, mỗi tầng mô phỏng lại vòm cuốn của cửa chính và cửa giả.

Hiện Việt Nam có khoảng 20 cụm di tích kiến trúc đền tháp và rất nhiều phế tích kiến trúc Chămpa. 

Tháp Chăm ở nam khánh hòa: Mỗi ngọn tháp một câu chuyện

Ở Ninh Thuận cũ và Khánh Hòa ngày nay, mỗi ngọn tháp đều mang một linh hồn và kể một câu chuyện riêng, thể hiện những giai đoạn khác nhau của một nền kiến trúc vĩ đại.

Những tháp Chăm này chính là những “cuốn sách kiến trúc” bằng gạch, kể lại câu chuyện về một nền văn minh đã trải qua bao thăng trầm của lịch sử

1. Tháp Hòa Lai: Vẻ đẹp cổ xưa nhất

Địa chỉ: QL1A, Xã Thuận Bắc. Cách sân bay Cam Ranh khoảng 60km. (1h15 xe di chuyển)

Để hiểu được khởi nguồn, chúng ta phải tìm về Tháp Hòa Lai. Là một trong những cụm tháp Chăm cổ nhất (thế kỷ 9)- tương đương niên đại tháp Bà PoNagar ở Nha Trang, tháp Hòa Lai đại diện cho phong cách kiến trúc sơ khai, đơn giản nhưng tinh tế. Các đường nét không quá cầu kỳ, ít chi tiết trang trí so với các tháp sau này. Một số tài liệu ghi nhận Tháp Hòa Lai không phải do người Chăm xây dựng mà do người Campuchia xây trong quá trình xâm lược. Chính vì điều này giải thích cho việc đồng bào Chăm ở đây không nhìn nhận tháp Hòa Lai là công trình xây đựng của tổ tiên họ, nên họ không trông nom mà cũng chẳng thờ vị thần nào trong đó cả.

Mặc dù chỉ còn lại hai ngọn tháp (tháp Bắc và tháp Nam), chúng vẫn cho phép chúng ta hình dung về những viên gạch nền móng đầu tiên của một nền văn minh rực rỡ, được các nhà khảo cổ đặt tên là “phong cách Hòa Lai”.

Bia Hòa Lai được phát hiện trong đợt đào khảo cổ của dự án tu bổ tháp Hòa Lai, có niên đại khoảng cuối TK VIII đầu TK IX. Bia còn khá nguyên vẹn, được khắc ba mặt bằng chữ Phạn (Sanskrit), nội dung ghi lại là căn cứ để xem xét lịch sử xây dựng các tháp ở Hòa Lai, lịch sử triều đại, lịch sử tín ngưỡng tôn giáo trên vùng đất Panduranga thời kỳ Hoàn Vương. Bia Hòa Lai là hiện vật gốc độc bản, có giá trị đặc biệt về lịch sử văn hóa, kiến trúc nghệ thuật và điêu khắc tiêu biểu của nền văn hóa Chăm, đã từng phát triển rực rỡ từ TK II – TK XVII. Bia Hòa Lai đã được công nhận là Bảo vật quốc gia (đợt 9, năm 2020) theo Quyết định số 2283/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ, ban hành ngày 31-12-2020.

2. Tháp Po Klong Garai: Biểu tượng của một thời kỳ huy hoàng

Địa chỉ: Phường Phan Rang. Cách sân bay Cam Ranh khoảng 65km. (1h20 xe di chuyển)

Tháp Po Klong Garai không chỉ là quần thể tháp Chăm lớn và đẹp nhất còn sót lại ở Việt Nam mà còn là minh chứng cho sự rực rỡ của kiến trúc Chăm vào thế kỷ 13. Đặc biệt, các bức phù điêu trên tháp được chạm khắc vô cùng sống động, mô tả các vị thần, con vật và các câu chuyện thần thoại của Hindu giáo.

Theo truyền thuyết của người Chăm, tháp Po Klong Garai được Chế Mân (vua Jaya Simhavarman III) cho xây dựng để thờ Po Klong Garai – vị vua có nhiều công trạng đối với người Chăm trong việc chống giặc ngoại xâm, khai mương, đắp đập làm cho ruộng đồng tươi tốt. gắn liền với lịch sử hình thành và phát triển của Panduranga – vùng đất cực Nam của vương quốc Chăm-pa xưa.

Nằm trên đỉnh đồi Trầu cao khoảng 100 mét, cách trung tâm thành phố Phan Rang – Tháp Chàm, cụm tháp này bao gồm ba ngọn: tháp cổng, tháp lửa và tháp chính. Theo tài liệu cũ thì khu tháp này có tất cả 6 cái, một tháp chính và 5 tháp phụ, phân phối trên một khoảnh đất khá rộng. Điều kỳ diệu là những viên gạch nung đỏ sẫm được xếp chồng lên nhau mà không dùng vữa, nhưng vẫn đứng vững trước thử thách của thời gian. Nơi đây thờ vị vua Po Klong Garai, người có công xây dựng hệ thống thủy lợi, và là trung tâm tổ chức Lễ hội Katê lớn nhất của người Chăm vào tháng 9 tháng 10 dương lịch.

Tượng thờ Vua Pô Klong Garai có niên đại thế kỷ XVI – XVII, hiện thờ tại Tháp Pô Klong Garai (phường Đô Vinh). Bức tượng gồm hai phần: Phần trên là Linga, phần dưới là Yoni; sự kết hợp Linga và Yoni, đồng thời cũng là sự kết hợp giữa đặc tính hủy diệt và sáng tạo của thần Siva (một vị thần trong Hindu giáo).

3. Tháp Po Rome: Dấu ấn của giai đoạn cuối

Địa chỉ: Xã Ninh Phước. Cách sân bay Cam Ranh khoảng 50km. (1h xe di chuyển)

Nếu Po Klong Garai là sự huy hoàng, thì Tháp Po Rome lại là chứng nhân cho sự kết thúc. Po Rome là vị vua Chăm cuối cùng trước khi lệ thuộc vào Việt Nam. Tháp Po Rome là tháp Chăm nhỏ nhất ở Khánh Hòa và trẻ nhất trong số các tháp Chăm ở Việt Nam. Nằm ở xã Ninh Phước, tháp Po Rome là công trình kiến trúc gạch cuối cùng của vương quốc Chăm-pa, được xây dựng vào thế kỷ 17. Ngôi tháp nhỏ gọn này thờ vua Po Rome, người đã được phong thần sau khi qua đời. Po Rome mang trong mình vẻ trầm mặc, là lời nhắc nhở về một giai đoạn lịch sử đầy biến động của người Chăm. Tuy nhiên, trên đại thể, tháp vẫn được xây theo một lối duy nhất là hình trụ, có nhiều tầng và cửa ra vào ngoảnh về hướng Đông.

Chuyện kể rằng, vua Po Rome là người có tài thao lược, người đã xây dựng vương quốc Chăm Pa phồn thịnh. Vì giao bang giữa hai nước, Chúa Sãi Nguyễn Phúc Nguyên đã gả Ngọc Khoa cho vua Po Rome.

Một trong những đặc điểm khác biệt là sự xuất hiện của các yếu tố trang trí lấy cảm hứng từ tín ngưỡng Hồi giáo và các hoa văn dân gian, cho thấy sự giao thoa văn hóa trong giai đoạn suy tàn của vương quốc Chăm

Phù điêu Vua Pô Rômê có niên đại vào thế kỷ XVII, hiện nay lưu giữ tại di tích tháp Pô Rômê (xã Phước Hữu), là hiện vật gốc độc bản, có giá trị đặc biệt. Là tác phẩm nghệ thuật cổ quý hiếm, được tạc bán thân chiếm hết phần dưới và giữa tấm bia đá; được đục đẽo, chạm trổ trên bề mặt tảng đá một cách cẩn trọng, tinh vi và rất khéo léo từ đôi bàn tay xưa của nghệ nhân Chăm. 

---

Bảng so sánh các Tháp Chăm tiêu biểu

Để thấy rõ hơn sự khác biệt và giá trị của từng cụm tháp, hãy cùng xem bảng so sánh dưới đây:

Tiêu chí so sánh	Tháp Po Klong Garai (Ninh Thuận cũ)	Tháp Po Rome (Ninh Thuận cũ)	Tháp Hòa Lai (Ninh Thuận cũ)	Tháp Bà Po Nagar (Khánh Hòa)
Niên đại xây dựng	Cuối thế kỷ 13 – đầu thế kỷ 14	Cuối thế kỷ 16 – đầu thế kỷ 17	Thế kỷ 9	Thế kỷ 8 – 13
Phong cách kiến trúc	Phong cách Po Klong Garai (hay Bình Định). Nhiều tháp, họa tiết điêu khắc cầu kỳ.	Phong cách Po Rome, giai đoạn cuối ảnh hưởng thêm Hồi Giáo ho thấy sự giao thoa văn hóa trong giai đoạn suy tàn của vương quốc Chăm. Tháp nhỏ, kiến trúc đơn giản.	Phong cách Hòa Lai. Một trong những phong cách cổ nhất, đơn giản và sơ khai, mang đậm dấu ấn của Hindu giáo	Phong cách Po Nagar. Tổng hòa của nhiều phong cách qua các thời kỳ.
Vị thần được thờ	Vua Po Klong Garai (được phong thần)	Vua Po Rome (được phong thần)	Các vị thần của đạo Bàlamôn (Hindu giáo)	Nữ thần Po Nagar (Mẹ Xứ Sở)
Đặc điểm nổi bật	Quần thể tháp lớn và đẹp nhất còn lại. Trung tâm Lễ hội Katê.	Ngôi tháp gạch cuối cùng của vương quốc Chăm-pa.	Cụm tháp cổ nhất, đại diện cho phong cách kiến trúc ban đầu.	Nằm ngay trung tâm thành phố Nha Trang. Là quần thể tháp lớn nhất ở miền Trung.
Tình trạng hiện tại	Nguyên vẹn với 3 tháp chính, được bảo tồn rất tốt.	Chỉ còn lại một tháp chính, được trùng tu.	Chỉ còn lại 2 tháp chính (tháp Bắc và tháp Nam).	Còn lại 5 tháp, được bảo tồn và trùng tu thường xuyên.

---

Nếu Tháp Bà Po Nagar là điểm khởi đầu hấp dẫn cho hành trình khám phá văn hóa Chăm-pa, thì những Tháp Chăm ở Ninh Thuận mới thực sự là nơi bạn có thể đi sâu vào lịch sử, lắng nghe những câu chuyện thầm lặng của thời gian. Mỗi ngọn tháp là một mảnh ghép, cùng nhau tạo nên bức tranh toàn cảnh về một nền văn minh rực rỡ.

Xem thêm những bài viết liên quan khác:

NGƯỜI CHĂM Ở KHÁNH HÒA

GỐM CHĂM BÀU TRÚC – HÀNH TRÌNH KỂ CHUYỆN CỦA ĐẤT NUNG