THÁNG 3 ÂM LỊCH HÀNH HƯƠNG VỀ VỚI MẸ XỨ SỞ Ở KHÁNH HOÀ

Khánh Hòa không chỉ là điểm đến hấp dẫn với những bãi biển tuyệt đẹp, mà còn là một trung tâm tín ngưỡng thờ Mẫu đặc sắc của khu vực Nam Trung Bộ – Tây Nguyên. Hàng năm, vào tháng Ba âm lịch, du khách thập phương lại nô nức đổ về các lễ hội Am Chúa, Tháp Bà Ponagar và Suối Đổ, để hòa mình vào không gian văn hóa tâm linh độc đáo và tìm hiểu về sự giao thoa văn hóa Việt – Chăm qua tín ngưỡng thờ Mẫu.

Tín ngưỡng thờ Mẫu, hay Đạo Mẫu, là một tín ngưỡng bản địa của người Việt, tôn thờ Mẫu (Mẹ) với quyền năng sinh sôi, bảo trợ và che chở. Điều đặc biệt là Đạo Mẫu không phân biệt dân tộc, thể hiện qua việc thờ phụng nhiều vị thần là người dân tộc thiểu số. Tín ngưỡng này đã được công nhận là Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia, khẳng định giá trị văn hóa độc đáo của dân tộc Việt Nam.

Tại Khánh Hòa, tín ngưỡng thờ Mẫu mang đậm dấu ấn giao thoa văn hóa Việt – Chăm. Thánh Mẫu Thiên Y Ana (người Kinh) hay PoNagar (người Chăm) là vị thần được cả hai dân tộc tôn kính, biểu tượng cho sự hòa hợp văn hóa.

Trước năm 1653, Khánh Hòa là vùng đất của người Chăm, với tín ngưỡng thờ Mẹ Xứ sở Po Inư Nagar. Khi người Việt đến định cư, họ đã tiếp biến tín ngưỡng này, tạo nên hình tượng Thiên Y A Na Thánh Mẫu. Các lễ hội tháng Ba âm lịch là dịp để du khách khám phá sự giao thoa văn hóa độc đáo này.

Trước năm 1653, Khánh Hòa là vùng đất của người Chăm sinh sống. Bên cạnh việc ảnh hưởng từ yếu tố tôn giáo cụ thể là Blamon giáo, người Chăm cũng có tín ngưỡng bản địa của riêng mình. Một trong số đó là tín ngưỡng thờ Mẹ, điều này được thể hiện qua hình tượng Yang Pô Inư Nagar – vị Mẫu Thần mà người Chăm tôn thờ và gọi là Mẹ Xứ sở, trung tâm thờ tự chính là khu đền tháp Ponagar. Năm 1653, khi những người Việt theo bước chân chúa Nguyễn vào vùng đất Khánh Hòa định cư, vốn mang trong mình tâm thức thờ Mẫu, họ đã tiếp biến tín ngưỡng thờ Mẹ Xứ sở của người Chăm trở thành Thiên Y A Na Thánh Mẫu của người Việt, bằng truyền thuyết về Thiên Y A Na giáng trần ở núi Đại An và thăng thiên tại Tháp Bà Ponagar. Có thể nói trong số các Mẫu Thần được thờ phụng ở Khánh Hòa, thì Thiên Ya A Na được coi là Mẫu Thần chủ đạo, được thờ phổ biến nhất. Thiên Y A Na Thánh Mẫu chính là kết quả của sự tiếp biến giao thoa văn hóa của người Chăm và người Việt. Thánh Mẫu được thờ phụng từ các làng quê đến thành thị ở Khánh Hòa như miếu, am, đình làng, chùa…, nhưng cơ sở thờ tự quan trọng nhất chính là di tích lịch sử văn hóa Tháp Bà Ponagar và Am Chúa. Vì thế, mà Khánh Hòa được coi là trung tâm, nơi phát tích của tín ngưỡng thờ Mẫu Thiên Y A Na cho cả miền Trung.

Cứ mỗi độ tháng Ba âm lịch, chúng ta lại bắt gặp hình ảnh những dòng người từ các nơi trong và ngoài tỉnh đi đến những di tích, địa chỉ thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu. Những đoàn hành hương trong trang phục đẹp mắt, thành tâm dâng lên Thánh Mẫu những lễ vật giản dị để nguyện cầu quốc thái dân an, những điều tốt đẹp sẽ đến với cộng đồng, gia đình và bản thân. Trò chuyện với bà Nguyễn Thị Nguyên – thành viên đoàn Bửu Lâm Ngọc (xã Ninh Quang, thị xã Ninh Hòa), chúng tôi được biết, đây là một trong những đoàn thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu có số lượng thành viên lên đến hơn 200 người. Cứ mỗi độ tháng Ba âm lịch, các thành viên trong đoàn lại sửa soạn lễ phẩm, tập luyện lại các tiết mục hát văn, múa bóng để đi dự lễ hội. 

Ông Kiều Hoàng Miễu (dân tộc Chăm ở xã Phước Nam, huyện Thuận Nam, tỉnh Ninh Thuận) cho biết, cứ mỗi dịp lễ Mẹ xứ sở Po Inư Nagar, gia đình ông cùng một số gia đình khác trong vùng lại đi đến các địa điểm tổ chức lễ hội ở Khánh Hòa để dâng hương, hoa, trái cây lên lễ Mẹ. Năm nay, đoàn của gia đình ông có 35 thành viên đã đi dự Lễ hội Am Chúa, đến Suối Đổ và tham gia Lễ hội Tháp Bà Ponagar. Dù thời gian hành hương về với Mẹ xứ sở kéo dài gần cả tháng, nhưng mỗi người trong đoàn đều cảm thấy phấn chấn vì đã được bày tỏ tấm lòng của mình. 

Tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt ở Khánh Hòa không chỉ là một nét văn hóa đặc trưng mà còn là minh chứng cho sự giao thoa, cộng hưởng văn hóa độc đáo giữa người Việt và người Chăm. Sự kết hợp giữa tín ngưỡng thờ Mẹ xứ sở Po Inư Nagar của người Chăm và tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt đã tạo nên vẻ đẹp riêng biệt cho các di tích lịch sử như Am Chúa, Suối Đổ và Tháp Bà Ponagar.

Câu tục ngữ “Am Chúa hiển nhân, Tháp Bà hiển thánh” đã được người dân Khánh Hòa lưu truyền từ bao đời nay, thể hiện sự tôn kính đối với hai địa điểm linh thiêng này. Theo truyền thuyết, ngày Thánh Mẫu Thiên Y A Na giáng trần tại Am Chúa là vào mùng 1-3 âm lịch, còn ngày Mẫu thăng thiên tại Tháp Bà là 23-3 âm lịch. Ngày vía Bà ở Suối Đổ thường diễn ra vào các ngày 8, 18, 28 hàng tháng, nhưng ngày 18-3 âm lịch được xem là ngày linh thiêng nhất.

Tháng Ba âm lịch là mùa lễ Mẫu ở xứ Trầm Hương, khi người dân và du khách thập phương nô nức đổ về các địa điểm hành hương. Từ ngày 1 đến 3-3, Lễ hội Am Chúa diễn ra sôi động, tiếp đó là ngày 18-3 với lễ hội tại Suối Đổ, và từ ngày 20 đến 23-3, mọi người cùng nhau tham gia Lễ hội Tháp Bà Ponagar (trong thời gian này, Tháp Bà Ponagar mở cửa tự do cho du khách). Hành trình di sản về tín ngưỡng thờ Mẫu trong suốt tháng Ba âm lịch là một nét đẹp văn hóa truyền thống của người dân Khánh Hòa.

Tại các lễ hội, du khách có cơ hội chứng kiến những nghi thức truyền thống độc đáo, như lễ tắm tượng, lễ tế cổ truyền, nghi thức dâng hương, và các buổi biểu diễn hát văn – múa bóng dâng Mẫu. Những hoạt động này không chỉ thể hiện lòng thành kính đối với Thánh Mẫu mà còn là cơ hội để du khách hiểu rõ hơn về tín ngưỡng thờ Mẫu và văn hóa địa phương.

• Khu di tích Am Chúa nằm ở xã Diên Điền, huyện Diên Khánh, Khánh Hòa. Thánh Mẫu có công dạy cho người dân biết cấy cày, dệt vải, đặt ra lễ nghi… mang lại cuộc sống bình yên, no đủ cho nhân dân. Để tưởng nhớ công ơn của bà, người dân đã lập đền thờ Am Chúa. 
• Tháp Bà Ponagar là một trong những quần thể kiến trúc thuộc nền văn hóa Chămpa có quy mô vào loại lớn còn lại ở miền Trung Việt Nam, được xây dựng từ khoảng thế kỉ thứ VIII đến thế kỉ XIII, nằm trên đỉnh một ngọn đồi nhỏ ở cửa sông Cái thuộc thành phố Nha Trang. Đây là khu đền tháp thờ Nữ thần Mẹ Xứ sở Pô Inư Nagar của người Chăm xưa.
• Chùa Suối Đổ là một trong những ngôi chua linh thiêng nhất của Khánh Hoà thuộc địa phận Diên Khánh khu vực núi Hoàng Ngưu (Sơn). hong cảnh nơi đây tuyệt đẹp với suối reo, thác đổ và màu xanh bạt ngàn của cây lá. Gọi là suối Đổ vì suối bắt nguồn từ trên núi cao, băng qua những triền núi nhấp nhô, những phiến đá hoa cương đủ hình dáng, kích cỡ, nhiều màu sắc… réo rắt chảy xuống dưới, tạo nên những dòng thác và những hồ nước thơ mộng. Tương truyền đây là nơi Thánh Mẫu Thiên Y A Na đến ngồi hóng mát hoặc nghỉ chân lúc vân du. Ở đây có 2 ngôi chùa gọi là: Quan Âm Sơn Tự và Phổ Đà Sơn Tự. Quan Âm Sơn Tự là nơi tập trung đông khách viếng nhất. Chánh điện thờ Phật Quan Âm uy nghi và lộng lẫy, bên trái là miếu thờ Thánh Mẫu Thiên Y A Na, bên phải là đền thờ “Ngũ Mẫu” Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ.

Lễ hội tín ngưỡng thờ Mẫu tại Khánh Hòa không chỉ là một sự kiện tâm linh quan trọng mà còn là một nét đẹp văn hóa độc đáo, thu hút đông đảo người dân địa phương và du khách từ khắp nơi. Những lễ hội này được tổ chức định kỳ tại các di tích linh thiêng như Am Chúa và Tháp Bà Ponagar, nơi cộng đồng cư dân Khánh Hòa và các đoàn hành hương từ khu vực Nam Trung Bộ – Tây Nguyên tụ họp để thể hiện lòng thành kính và cầu nguyện.

Việc tổ chức các lễ hội này không chỉ nhằm duy trì những sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng đặc sắc mà còn góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của địa phương. Đồng thời, đây cũng là cơ hội để quảng bá nét đẹp văn hóa tín ngưỡng của người dân Khánh Hòa đến du khách trong và ngoài nước, tạo nên một điểm nhấn văn hóa đặc biệt cho vùng đất này.

Trong bối cảnh du lịch Khánh Hòa đang phát triển mạnh mẽ, du lịch tâm linh gắn liền với tín ngưỡng thờ Mẫu, đặc biệt là tín ngưỡng thờ Thiên Y A Na, được xem là một loại hình du lịch tiềm năng. Những di tích thờ Mẫu và các lễ hội liên quan mang đến cho du khách cơ hội khám phá giá trị văn hóa vật thể thông qua kiến trúc và điêu khắc độc đáo.

Tại Tháp Bà Ponagar, du khách không chỉ được tìm hiểu về truyền thuyết của Thiên Y A Na trong đời sống văn hóa của người dân Khánh Hòa mà còn được thưởng thức những màn trình diễn nghệ thuật dân gian Chăm đặc sắc như múa quạt, múa lu, kèn Saranai, trống Baranưng và trống Ginăng. Bên cạnh đó, du khách cũng có thể khám phá những nghề truyền thống của người Chăm như dệt thổ cẩm và làm gốm.

Thông qua những trải nghiệm này, du khách sẽ có cơ hội bổ sung kiến thức về tín ngưỡng, tôn giáo và nghệ thuật xây dựng đền tháp của người Chăm, cũng như hiểu rõ hơn về quá trình tiếp biến văn hóa Chămpa – Ấn Độ và Việt – Chăm thông qua tín ngưỡng thờ Thiên Y Thánh Mẫu.